ASİF HACILI
Asif Abbas oğlu Hacıyev (Асиф Аббас оглы Гаджиев)

M.Allahmanlı

                                «ГУРАНИ-КЯРИМ» РУС ЯДЯБИЙЙАТЫНДА»

Мцасир Азярбайъан мцщити бялкя дя щеч бир мярщялядя олмайаъаг гарышыглыгларла долудур. Бу юзцнц бцтцн истигамятлярдя, иътимаи, сийаси, мядяни, ядяби сащялярдя там айдынлыьы иля эюстярмякдядир. Мцстягилликдян сонра башлайан бу щал инди дя давамлы шякилдя йашаныр. Иш бурасындадыр ки, щям дя артан истигамятдя эедир. Лайиг олду, олмады верилян адлар, бязякли титуллар, вязифя сащиби олмалар, фятщ олунан кцрсцляр вя с., вя с. Еляъя дя ядяби-мядяни мцщитдя баш верянляр. Бу эцн вязифя вя пул сащиби оланлар ядяби, елми вя мядяни мцщитя бир кцтлявиликля щцъумдадырлар. Юмрцндя бир сящифя йазмамыш щямин шяхсляр галаг-галаг китабларын мцяллифи кими елми вя ядяби мцщитя сырыныр. Алимлик идиасына дцшцр, аз бир заман ичиндя елмляр намизяди, елмляр доктору кими ада сащиб чыхырлар. Щалбуки онларын елмя щеч бир аидиййаты йохдур. Бу бир епидемийа кими даща чох вязифя сащибляри арасында йайылыб. Беля бир вязиййят йараныб ки, пулун, вязифян вар сян мцтляг шаир, йазычы, алим, даща ня, ня … олмалысан. Адын няьмякар кими танынмалыдыр. Имканын вар, ялиня фцрсят дцшцб щяр шейя сащиб чыхмалысан. Киминся щаггына гяним кясилмялисян. Юзцня бюйрцндя мирзяляр сахламалысан. Бу аъынаъаглыдыр. Сон дюврлярдя дювлят сявиййясиндя апарылан мцзакиряляр дя бирбаша щямин горхулу тенденсийанын фактыдыр. О горхулу тенденсийалар ки, ялащязрат сюзц, мяняви дцшцнъяни ашынмайа доьру истигамятляндирир. Тякяббцрлцк идидасыны бир факт кими мцщитя тялгин едир вя сон олараг биэанялик ашылайыр. Беля олан вязиййятдя Асиф Щаъылы оланын, «Байаты поетикасы», «Гурани-Кярим рус ядябиййатында» вя с. кими монументал ясярляр йазанын иши чятинляшир. Бир нюв гараэцрущла цз-цзя галмаг мяъбуриййятиндя галырсан. Бу Азярбайъан мцщитинин буэцнкц реаллыьыдыр. Филолоэийа елмляри доктору, профессор Асиф Щаъылынын «Гурани Кярим рус ядябиййатында» китабына эялдикдя ися дейяъяклярим башгадыр. Нядянся бу китабы охудугдан сонра бир истигамятдя йадыма бунлар эялди. Вя демяйи юзцмя боръ билдим.
Илк юнъя ону дейим ки, Асиф Щаъылы буэцнкц Азярбайъан мцщитиндя бармагла сайыла биляъяк зийалылыьын типик нцмунясидир. Бцтцн варлыьы, дцшцнъяси иля кюкя, милли-мяняви дяйярляря баьлы олан шяхсиййятлярдяндир. Щяля кечян ясрин яввялляриндя эюркямли ядябиййатшцнас Фиридун бяй Кючярли М.В.Видади вя М.П.Вагифдян данышаркян бизлярдя щиссиййат вя гядршцнаслыьын азлыьы мясялясиня тохунур. «Амма бизим бу тцрклярдя бу щиссиййат вя гядршцнаслыг йохдур. Шан вя шярафятимизя, вятян вя миллятимизин сяряфразлыьына сябяб олан, дилимизя вя ядябиййатымыза рювняг верян язиз вя мющтярям вцъудларын гядр вя мянзилятини билмирик вя онларын асари-эузидяляри иля ифтихар етмирик. Язбяс ки, авамлыг вя авамлыьымыздан миллиййят щисси бизлярдя айылмайыбдыр, вятянимизин, дилимизин вя ядябиййатымызын гядрини билмирик». Ф.Кючярлинин дедийи бу сюзлярдян йцз иля йахын бир вахт кечир. Лакин щямин гядрбилмязлик бир мяряз кими бу эцн дя йашанмагдадыр. Бир чох зийалылар кими бу тале А.Щаъылыны да изляйир. Анъаг бу бизя мцасир шяраитдя бир башга тенденсийада нязяря чарпыр. Даща чох мцщитин гарышыглыьынын, ишбазларын мейдан суламасынын, щаггын назилмясинин факты кими эюрцнцр. Еля тясялливериъи дя одур. Тясялливериъи одур ки, суларын дурулмасы, долашыглыгларын ютцшмяси бунлара сон гойаъаг. Чцнки щямишя бурульандан, човьундан сонра бир айдын сяма олур. Тябият, бцтцн мювъудат бир айдын сакитликдя булунур. Йягин ки, дювлят сявиййясиндя кечирилян мцзакиряляр, чалынан щяйаъан сигналлары бир нюв щагг йолуна гайытмаьын тябяддцлатыдыр. Бир дя ки, бу гарышыглыг, мювъуд тящлцкяли тенденсийалар еля о мцщитин юзцндян эялир.
А.Щаъылы ядяби фяалиййятини имканым дахилиндя излядийим зийалылардандыр. Онун мятбуат сящифяляриндя чап олунан мягалялярини щяля кечян ясрин сяксянинъи иллярдян охумаьа башламышам. Еля ядябиййата гядям басдыьы замандан ядяби мцщитин мараьында олуб. Сюз сащиби кими нязяр-диггяти ъялб едиб. Щямишя дя юз цслубуна, дясти-хяттиня садиг галыб. Охудуьум йазылары мяним юз мцщитимдя щямишя уьурлу мцзакиря обйектиня чеврилиб. Мцхтялиф вахтларда ися щямин йазыларла баьлы тяяссцратымы ядяби иътимаиййятя чатдырмаьа чалышмышам. «Гярибям бу вятяндя» (Бакы, Эянълик, 1992), «Ащыска тцрк фолклору» (Бакы, Мцтяръим, 1998) китаблары щаггында тяяссцратларым олуб. Щятта «Гярибям бу вятяндя» китабынын заманында ял-ял эяздийи йадымдадыр. Бу эцн дя юз дяйярини сахлайыр вя щеч шцбщясиз ки, сабащ да деля олаъаг. Цмумиййятля беля китаблар юлцмсцз олур. «Китаб тцрк олдуглары цчцн гятл едилянлярин мцгяддяс рущуна щяср едилир» ъцмляси иля башланмасы да йадымдадыр. Бу сюз мцяллифин кимлийи, щансы щисслярля йашамасы щаггында бцтюв тясяввцр йарадыр. Бир нюв бялядчи функсийасында эюрцнцр. Онун ядябиййатымызын нязяри проблемляриндян бящс едян «Поетика современной прозы (Бакы, Мцтяръим, 1997), «Русскайа проза (опыт мифопоетического толкованийа)» (Бакы, Китаб еви, 2003) кифайят гядяр мараглы китабларыны да охумушам. Сон олараг «Байаты поетикасы» китабы щаггында мятбуат сящифясиндя тяяссцратымы бюлцшмцшям. Бу китабы фолклоршцнаслыьымыза тющфя щесаб етмишям. Ейни заманда орижинал бир дцшцнъянин мящсулу олдуьуну сюйлямишям. Инди ися бу эцнлярдя чапдан чыхан «Гурани Кярим рус ядябиййатында» (Бакы, Китаб алями, 2009) китабы щаггында тяяссцратымы бюлцшмяк мягсядиндяйям. Илк юнъя гейд олунмалы проблемин актуаллыьыдыр. Бу истигамятли арашдырмалара бцтцн заманларда, иллащ да индики шяраитдя, иътимаи, сийаси, мядяни мцнасибятлярин эярэинликлярля долу олдуьу бир вахтда даща чох ещтийаъ дуйулур. Дцнйанын буэцнкц дуруму, бцтцн мцнасибятлярин бу вя йа диэяр дяряъядя дини мцстявийя кечирилдийи заманын юзц дя бу тип арашдырмалара зярурят доьурур. А.Щаъылынын бу китабы да щямин реаллыьын факты кими мцщцм дяйяр кясб едир.
Китаба танынмыш зийалымыз АМЕА-нын мцхбир цзвц, филолоэийа елмляри доктору, профессор Камал Абдулла «Еъазкар мяналар алями» адлы юн сюз йазмышдыр. «…Бир-биринизи таныйасыныз дейя сизи халглара вя гябиляляря айырдыг…» (Гурани Кярим, ял-Щиъират, 13) епиграфы, еляъя дя ясярин ады проблемин мащиййятиндя дайанан олдугъа дярин мятляблярдян хябяр верир. Сон дяряъядя мцкяммялликля йазылмыш башланьыъ йазы бцтцнлцкдя китабдакылара бялядчилик едир. Мцгяддяс китабымыз Гурани Кяримин рус мядяни мцщитиня тясири мясяляляри системли шякилдя арашдырылыр вя конкрет фактлардан чыхыш етмякля ян гядим дюврдян бу эцнцмцзя гядяр олан вязиййяти излямяк мягсяди дашыйыр. Бу бюйцк заман рус ядябиййатындакы айры-айры мярщяляляр цзря излянир. «Гядим дювр ядябиййаты», «Гызыл дювр ядябиййаты», «Эцмцш дювр ядябиййаты», «Совет дюврü ядябиййатı», «Мцасир дювр ядябиййаты» башлыгларында цмумиляшдирилир. Беля бир башлыглар алтында тящлиллярин апарылмасы, тясирин излянмяси бир истигамятдя тарихи мянзяряни айдынлашдырмаг мягсяди дашыйыр. Ейни заманда Шярг дцшцнъясинин, Шярг мядяниййятинин гадирлийини эюстярян факт кими дяйяр газаныр. Бяшяр сивилизасийасы, еляъя дя Авропа цчцн тарихин мцхтялиф дюнямляриндя бяхшишляр вермяк сяхавятини ашкарлайыр.
«Гядим дювр ядябиййаты» бюлмясиндя русларын Шяргля, ислам мядяниййятиля танышлыьы мясяляляриня диггят йетирилир. Бу сырада булгарларын, хязярлярин, татарларын, печенеглярин, сялъугларын вя диэяр тцрк тайфаларынын ролу ачыгланыр. Мялум олдуьу кими, бюйцк мядяниййятин йарадыъысы олан тцрклярин гярб истигамятиня доьру йюнялян бцтцн йцрцшляри Русийанын яразисиндян кечир. Бу ися йени дцшцнъянин, мядяниййятин, давраныш гайдаларынын эялиши вя тясири демяк иди. А.Щаъылынын мясяляляри бу контекстдя шярщ етмяси, рус мянбяляриндян эятирилян фактлар ясасында проблемя йанашмасы юзлцйцндя тарихи реаллыьын ортайа гойулмасыдыр. Мцяллифин Николай Трубетскойдан вердийи «эерчяк милли юзцнцдярк цчцн бизя, руслара, юзцмцздя Туран елементинин варлыьыны нязяря алмаг, юз туранлы гардашларымызы юйрянмяк лазымдыр…» ситат да бцтювлцкдя бу дцшцнъяни сярэиляйир. Ейни заманда беля бир истигамятдя арашдырмаларын бцтцн мярщялялярдя эяряклийини ортайа гойур. ЫВ ясрдя щунларын, В ясрдя сабирлярин, ВЫЫ-ВЫЫЫ ясрлярдя аварларын, ЫХ ясрдя печенеглярин, ХЫ-ХЫЫ ясрлярдя гыпчагларын, даща сонра монгол-татарларын вя с. руслары юз итаяти алтында сахламалары ейни заманда дювлятчилик дцшцнъясинин формалашмасы демяк иди. Тцркляр бу яразиляря бюйцк мядяниййятля, адят-яняняляри, мяишяти иля эялмишляр. Щеч шцбщясиз бунлар юзц бир истигамятдя йерли сакинляря тясир едир, йени мядяниййятин гайнайыб-гарышмасына шяраит йарадырды. Чцнки бу бир нечя илля вя йахуд да онилликля юлчцлян тясир дейилди. Бу яразилярдя йцз иллярля йашанан тцрк дювлятчилийи, мяишяти нечя-нечя нясил дяйишикликлярини изляйирди. Н.Трубетскойун да беля бир гянаятдя булунмасы щеч шцбщясиз тарихи йаддашын ортайа гойулмасы фактыдыр. «Мцасир Русийанын, демяк олар ки, бцтцн яразисинин бир дювлятин щакимиййяти алтында бирляшдирилмяси илк дяфя рус-славйанлар дейил, туранлылар-монголлар тяряфиндян щяйата кечирилмишди…Русларын туранлыларла бирэя йашайышы бцтцн рус тарихиндян гырмызы хятля кечир». Бурада диггят йетирилмяли бир сыра мягамлар вар. Ян биринъиси, мцасир Русийа вя мцасир Русийанын дювлятчилик структурудур. Диэяр истигамятдя тарихи йаддашда олан дювлятчилик факторудур. Бунларын мцгайисяси вя тарихи дювлятчилийин щансы сявиййядя горунушу мясялянин арашдырылмалы олан бир тяряфидир. Милли юзцнцдяркдя бу башлыъа шяртдир. Икинъи хятт туранлыларла славйанларын йцз илляр бойу бирэя йашайышы мясялясидир. Тякрар гейд едяк ки, сющбят йцз илляр бойу бирэя йашайышдан эедир. Бурада щеч шцбщясиз бцтцн истигамятлярдя тясир вар. Диэяр истигамятдя бу заман мцддяти цчцн тясир азды. Йени рус, славйан адамынын формалашмасы мясялясиня диггят йетирмяк лазымды.
Ислам мядяниййятинин бу яразиляря йайылмасынын башланьыъ мярщяляси хязярлярин исламы гябулу иля баьлыдыр. Бу артыг интибащын йени мярщялясидир. Ону да гейд едяк ки, бу тякъя мцсялман интибащы дейил. Бурада мясяля о гядяр бюйцкдцр ки, бцтювлцкдя дцнйа бу интибащдан бу вя йа диэяр дяряъядя бящрялянир. Неъя ки, А.Щаъылы рус ядябиййаты контекстиндя ону ортайа гойур. Вя неъя ки, рус алими О.Ковалевски «дин байраьы алтында Кичик Асийайа, ъащил щесаб етдикляри дцшмянлярини гырмаьа йцрцйян сайсыз христианларын бурада щям щяйат тярзиндя, щям дя халгын характериндя маарифля растлашдыьыны сюйляйир». Бурада ики мягам – щям щяйат тярзинин зянэинлийи, щям дя халгын тябиятиндяки маариф мясяляси хцсуси олараг вурьуланыр. Даща дягиг десяк ясир етмяйя эялян рус гаршылашдыьы бюйцк мядяниййятин ясириня чеврилир.
А.Щаъылы проблемя йанашмада бир истигамятдя Гуранын Авропада тяръцмяси мясяляляриня диггят йетирир. Онун натамам тяръцмясинин Испанийада 1141-1143-ъц иллярдя олдуьуну эюстярир. Там мятнинин 1647- ъи илдя франсыз дилиня олдуьуну гейд едир. Тядгигатчыларын бир фикрини хатырлатмаг кифайятдир ки, мцгяддяс китабымыз Гуран инэилисъяйя 90, франсызъайа 50 вя алманъайа 50 дяфя тяръцмя олунмушдур. Буну А.Щаъылы да китабында хцсуси олараг вурьулайыр. Бу юзц ислам мядяниййятинин, ислам дцшцнъясинин бир истигамятдя Авропаны фятщи демяк иди. Неъя ки, алман империйасынын мяшщур рейхсканслери Отто Бисмарк «Йа Мящяммяд! Мян тяяссцфлянирям ки, сянин мцасирин олмамышам. Бяшяриййят сечилмиши йалныз бир дяфя эюрдц вя бир даща щеч вахт эюрмяйяъяк. Дярин ещтирамла сянин гаршында баш яйирям» сюйляйирди. Н.М.Карамзин татар ханларынын христианлыьа сайьысыны «Русийа цзяриндя татар щюкмранлыьынын яламятдар нятиъяляриндян бири бизим рущанилярин йцксялмяси, ращиблярин вя кился мцлкляринин чохалмасыдыр…Ханлар юз тябяляриня монастрлары гарят, наращат етмяйи едам ъязасы иля гадаьан етмишдиляр…Орда вя кнйаз верэиляриндян азад олан кился мцлкляри чичяклянирди» дейя там айдынлыгла эюстярир. Бцтцн бунлар бу вя йа диэяр дяряъядя ядябиййата, халгын бядии дцшцнъясиня дя тясир едир вя йашам щаггы газанырды. Асиф Щаъылы рус-славйан мцщитиня тцрк-ислам тясирини бу контекстдя, конкрет фактлар ясасында шярщ едир вя рус ядябиййатынын гызыл дюврцня щансы тясирдя юзцнц эюстярмяси мясялясиня диггят йетирир.
«Гызыл дювр ядябиййаты» адлы бюлмядя тядгигатчы мясяляйя щям тарихи, щям дя конкрет бядии нцмуняляр ясасында диггят йетирир. Бурада бир истигамят кими Русийанын империйа мараглары хцсуси олараг вурьуланыр. Император Елмляр Академийасында Асийа музейинин йарадылмасы, еляъя дя Санкт-Петербург, Москва, Газан университетляриндя шяргшцнаслыг кафедраларынын йарадылмасы мящз Шярги юйрянмяк истяйиндян иряли эялирди. Бу бир нюв ислам мядяниййятинин юйрянилмясиня йюняликли аддым иди. Онун башланьыъында ися Авропа маарифчилийи вя романтизми кими бюйцк щярякат дайанырды. (Авропа маарифчилийиндя исламы хурафат щесаб етмя тенденсийасы да йох дейилди). Бцтцн истигамятлярдя - щям мцтярягги, щям дя гейри-мцтярягги йанашмада ясас олан бир ъящят варды, о да исламы, Шярги юйрянмяк иди. Ы Пйотрун дювлят сийасяти кими йеритдийи антиислам, антитцрк мювгейи дя бура дахилдир. Лакин диэяр истигамятдя Л.Толстойун «лцтфян мяня хейирхащ мцсялман кими бахын» гянаяти дя вар вя бу да мящз тясадцфи дейилди. Бурада сюзцн щягиги мянасында юзцнцдярк, Шярг мядяниййятинин, исламын мцгяддяс дяйярляринин тясир вя диктя компонентляри нязяря чарпыр. Ону да гейд едяк ки, бу ади, тясадцфи бир шяхсин гянаяти дя дейилди. Диггят йетирилмяли мягам мящз Л.Толстой оланын дедикляридир. Тядгигатчы алим А.Щаъылы мящз бу фактлардан чыхыш етмякля проблеми тарихи ахарда шярщ етмяйя чалышыр вя сюзцн щягиги мянасында да бунлара наил олур. «ХЫХ-ХХ ясрлярин яксяр рус зийалылары, о ъцмлядян А.Пушкин, Л.Толстой, И.Бунин, В.Хлебников вя башгалары тцрк-рус, ислам-христианлыг мцнасибятляринин мцсбят мязмунуну, гаршылыглы щюрмят вя тямасын ваъиблийини обйектив эюстярмишляр» гянаятини конкрет фактлар ясасында эюстярир. А.С.Пушкинин «Ярзурума сяйащят», П.С.Бобровскинин «Крым евакуасийасы», Набоковун «Истанбул», Чинновун «Султан Ящмяд ъамесиндя», Кузнесенованын «Тцрк мязарлыьы» ясярляри сяняткар дцшцнъясинин фактлары кими мцщцм дяйяр кясб едир. Рус емиграсийасынын бу истигамятли йарадыъылыьы даща дяйярли информасийа боллуьу иля сяъиййялянир. Истанбул, Дярбянд, Бакы, Шираз, Эилан, Сямяргянд, Бухара вя с. щаггында йазыланлар бир нюв Шярг мядяниййятинин гадирлийинин дярки иди. Бу юзлцйцндя рус шяргшунаслыьынын формалашмасына эедян йол иди. Щансы ки, сонракы мярщялядя бцтювлцкдя бир мяктяб кими явязсиз тющфялярини верир. «Артыг Пушкин дюврцндян Шярг-ислам аляминин рус иътимаи, фялсяфи, естетик вя елми фикри тяряфиндян мянимсянилмясиндя мцстягил мяктяб кими тяшяккцл тапмагда олан рус шяргшцнаслыьынын С.Уваров, О.Сенковски, А.Болдырев, Х.Френ, Н.Березин, И.Кайданов, О.Кавалевски вя хцсусян Мирзя Казым бяйин, Мирзя Ъяфяр Тпчубашовун вя диэярляринин бюйцк ролу олуб». ХЫХ ясрин яввялляриндя рус дювлятчилик фялсяфясиндя бир асийачылыг анлайышы долашыр. Щятта бязи мягамларда Асийа дювляти кими дя гейд олунур. Ф.Достойевски хцсуси олараг вурьулайыр: «Асийа. Бизим ясас, йяни ъащаншцмул вязифямиз бялкя мящз бундан ибарятдир ки, вахты чатанда Авропайа вя бцтцн ариляря эярякли олаг…Лакин бизя илк нювбядя мцстягил олмаг лазымдыр. Асийайа дюнцш бунун цчцн бир васитя, тякан олаъаг, бизим йенидян тярбийялянмяйимизя вя мянян йенидян доьулмаьымыза хидмят едяъяк. Бизим Авропада кюлялийимиз йоха чыхаъаг…Йада салмаг лазымдыр ки, биз Авропа дейилик, биз Асийалыйыг». Артыг бу гянаятляр тамамиля бир башга дцшцнъяни ашылайыр. Юзц дя истигамят кими даща мараглы фактларла зянэинляшмядя эюрцнцр. Авропалылыг вя Асийалылыг мясялясинядя рус зийалы мцщитинин гянаятлярини сярэиляйир. Диэяр истигамятдя бу Шярг вя Гярби бирляшдирян хцсуси сивилизасийа олараг да вурьуланыр. А.С.Пушкинин «Руслан вя Лйудмила», «Капитан гызы», «Гафгаз ясири», «Гурана тяглидляр», «Бахъасарай фонтаны» вя с. ясярляриндя асийачылыг бир айдынлыгла мцшащидя олунур. Сон олараг бир истигамятдя Ф.Достойевскинин А.С.Пушкин щаггында дедийи «мяэяр бу мцсялман дейилми» гянаятиня эятирир. Ону да гейд едяк ки, Шярг вя ислам анлайышы тякъя Пушкинля йекунлашмыр, ейни заманда онун мцасири олан М.Лермонтовун, А.Бестужев-Марлинскинин, В.Кухелбекерин, П.Вйаземскинин вя башгаларынын да йарадыъылыьында бир хятт кими давамлы эюрцнцр. Н.Гоголун «Яряблярин ибтидаи щяйаты. Мящяммяд тяряфиндян миллятин тяшяккцлцндя едилмиш чеврилиш вя онларын фятщляри», «Ял-Мямун. Тарихи сяъиййя», «Орта ясрляр щаггында», «Маариф» мягаляляри щаггында сющбят ачан А. Щаъылы ону да вурьулайыр ки, «яряблярин йаратдыьы ислам мядяниййятини ня Шяргдя, ня Гярбдя эюрцнмцш мюъцзя щесаб едян Гогол бу халгын мящз Мящяммядин (с.я.) эятирдийи дин, ислам сайясиндя парладыьыны тясдигляйир. Яряб-ислам маарифи, Гоголун фикринъя, няинки йунан елминин галыгларыны мянимсяди, щятта елмля еля аловлу вя уьурлу мяшьул олду ки, Авропа христианлары юзляри онлардан юйрянмяйя башлады вя христиан рущаниляринин маарифи яряб маарифи гаршысында зяиф чалар олду». М.Лермонтовун Гафгаз мювзусунда йаздыьы ясярляр дя бу тясирин фактыдыр. Китабда тядгигатчы Л.Толстойун бир мяктуба ъавабыны верир. Илк юнъя ону гейд едяк ки, бу ъаваб бюйцк йазычынын фярди мцлащизясиндян ялавя, ейни заманда юзц кими бу силсилядян оланларын гянаятлярини ифадя едир. Л.толстой йазыр: «Мцсялманлыьа провославлыьа эюря цстцнлцк верилмясиня эялдикдя ися… мян бцтцн гялбимля бу кечидя йалныз тяряфдар ола билярям. Буну демяк ня гядяр гярибя олса да, щягиги мянада христиан идеалларыны вя тялимини уъа тутан мяним цчцн щеч бир шцбщя йохдур ки, ислам юз защири формаларыйла кился православлыьындан мцгайисяйя эялмяз дяряъядя цстцндцр. Буна эюря дя яэяр инсанын гаршысында ики сечим варса: кился православлыьы вя йа исламы сечмяк, онда щяр бир аьыллы адам цчцн бу сечимдя тяряддцд ола билмяз вя щяр кяс Ващид догмат, тяк Аллащ вя Онун Пейьямбяри мцсялманлыьы мцряккяб вя анлашылмаз илащиййатдан – Цчлцк, тювбя, сирр, мцгяддясляр вя онларын тясвирляри вя мцряккяб айинлярдян цстцн тутаъаг». Бу бцтювлцкдя рус йарадыъы мцщитиндя ислама, онун мядяниййятиня олан мараьы вя гиймяти ифадя едир. Бцтцн бунлар бир истигамят кими он доггузунъу йцзиллийи, рус ядябиййатынын гызыл дюврц кими сяъиййялянян мярщяляни изляйир вя юзлцйцндя сонракы йцзиллийя ютцрцлцр.
«Эцмцш дювр ядябиййаты» адланан бюлмядя ися бу истигамятин дашынышына, йяни ислам дяйярляринин, мцгяддяс китабымыз Гурани Кяримин ийирминъи йцзилликдяки тясири мясяляляриня диггяти йюнялдир. Тядгигатчы хцсуси олараг вурьулайыр ки, «Пушкиндян, Достойевскидян, Соловйовдан эялян асийачылыг идейасы ХХ ясрин 10-20-ъи илляриндя аврасийачылыг щярякаты шяклиндя рус идеолоэийасы, елми иля йанашы, ядябиййатына да дяриндян сирайят едир вя ислама мараьын артмасына сябяб олур». Бу артыг яввялки йцзилликлярдян эялян яняняви тябяддцлатларын йашанышындан ялавя йени дяйярлярля ортайа чыхмасы мясяляси иди. Бу бюлмядя тядгигатчынын И.Бунинин «Аллащдан башга аллащ йохдур. Сирдян эцълц эцъ йохдур» фикирляри дя юзлцйцндя бу дцшцнъяни ифадя едир. Эцмцш дювр ядябиййатында Шярг-Гярб якслийиня ифрат йанашмаларын да шащиди олуруг. А.Щаъылы бу сырада Н. Клйуйевин, П.Й.Чадайевин вя башгаларынын йарадыъылыьындан конкрет фактлар эятирир. Бир нюв щямин мярщялядяки ядяби просес щаггында тясяввцр йарадыр. Н.Клйуйевин «Пайыз алатораны» адлы шеири вар. Орада «гящр ол, Гярб, - Илан вя Позьун, бизим гисмятимиз йенийетмя Шяргдир» дейилир. Хиласкар кючярилик мотиви бу дювр ядябиййатда В. Ивановун, И.Бунинин, В.Майаковскинин йарадыъылыьында да излянир. «Шярг эцняш сялтянятидир, эяляъяк Шяргя мяхсусдур» дейян И.Бунин бяшяр тарихинин, мядяниййятинин мащиййятини, щяйатын эизлинлярини анламаг цчцн Шярги бир нюв васитя щесаб едир. Бцтцн бунлар юзлцйцндя ийирминъи йцзилликдя Шяргя, ислама мцнасибяти ифадя едир. Сон олараг тядгигатчы бу просеси совет дюврцндя дя изляйир вя В.Хлебниковун «Ащ, мцсялманлар еля щямин руслардыр вя ислам русун да ола биляр» гянаятлярини епиграф кими щямин бюлмяйя верир. Н.Тихоновун, С.П.Бородинин, Даниел Андрейев, Семйон Липкин вя башгаларынын йарадыъылыьындакы конкрет нцмуняляр ясасында тцрк, ислам факторуну изляйир. Тякъя ону демяк кифайятдир ки, 20-ъи иллярдя Орта Асийайа сяфяр едян С.П.Бородин бундан сонра бцтцн йарадыъылыьыны Шяргля баьламышдыр. «Сямяргянд улдузлары» епопейасы, «Илдырым Бяйазид» романы вя с. буна нцмунядир. Еляъя дя «Ъангар», «Манас», «Идеэей», Мащабщарата» епосларыны тяръцмя едян С.Липкинин «Шярг китабында гейд», «Ъцтлцк», «Цчцнъц мяляк» шеирляриндя ислами дяйярляр юзцня йер алыр. Вя тядгигатчы хцсуси олараг вурьулайыр ки, «70-80-ъи иллярдян башлайараг ислама ядяби вя универсал дяйярляр системи кими йенидян гайыдыш башлайыр». «Мцасир дювр ядябиййаты» адлы бюлмядя ися советляр империйасынын даьылмасындан сонракы мярщялянин щадисяляри шярщ олунур. Русийада йаранан бир сыра ислам университетляри (Газанда Русийа Ислам Университети, Уфада Русийа Ислам Университети, Шимали Гафгаз Ислам Университети, Москва Ислам Университети вя с.), ислам мятуат органлары («Ислам минбяри», «Ислам», «Иман», «Азан», «Минаря» вя с.), ислам мемарлыьы (Газанда «Эцл-Шяриф», Уфада «Лаля», Нижгородда «Ряшид» мясъидляри вя с.), еляъя дя сон дюврлярдя айры-айры сяняткарларын йарадыъылыьында яксини тапан ислам мотивляри иля сцслянмиш бядии нцмуняляр щаггында сющбят ачылыр. Бцтцн бунлар филолоэийа елмляри доктору, профессор Асиф Щаъылынын сон китабынын йаратдыьы тяяссцратдыр. Биз ону бир ресензийа сявиййясиндя тящлил етмяйя чалышдыг. Анъаг проблемин эяряклийи вя актуаллыьы бу истигамятдя йени арашдырмалары зярури едир. А.Щаъылы бир тядгигатчы кими ядяби-нязяри фикрин йюнцнц бу истигамятя чевримяйин эяряклийини эюстярмишдир. Галаны ися бундан сонранын ишидир.



Мащмуд АЛЛАЩМАНЛЫ
филолоэийа елмляри доктору, профессор


“Kredo” qəzeti, 12.12.2009, 19.12.2009
Və Mahmud Allahmanlı. Çağdaş ədəbi proses. Bakı, 2013 kitabında, s.21-32

Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?
Ücretsiz kaydol