ASİF HACILI
Asif Abbas oğlu Hacıyev (Асиф Аббас оглы Гаджиев)

Nizami Cəfərov

 
 Nəsrin poetikası
 
 
         Ümumən ədəbiyyatımız, xüsusən də müasir nəsr uzun müddət ictimai mühitin təzahürü, yəni əslində sosial yönümdən öyrənilmişdir. Bu baxımdan araşdırıcıları iki cəhət – tarixi hadisələrin ədəbiyyatda əksi və ədəbiyyatın cəmiyyətdə qazandığı funksionallıq cəlb etmişdir. Ancaq bunlarla yanaşı, ədəbiyyat həm də tarix və cəmiyyətdən müstəqim asılı olmayan, insanın əzəli və əbədi keyfiyyətləri ilə bağlı müstəqil estetik fenomendir. Buna görə bədii əsərdə bütövlükdə etnik dünya duyumunun, ümumbəşəri və əbədi hisslərin, mühüm qavrayış arxetiplərinin izlərini aşkarlamaq olar. Bu əbədi motivlər müasir ədəbiyyata birbaşa deyil, şifahi ənənə, mifik düşüncə və folklor vasitəsilə daxil olur və hər bir ciddi əsərin dərin semantikasını təşkil edir.
         Asif Hacıyevin “Mütərcim” nəşriyyatı tərəfindən nəşr edilmiş “Müasir nəsrin poetikası. Mifoloji və folklor genezisi məsələləri” adlı monoqrafiyası bu mühüm problemə - çağdaş nəşrin tipoloji qaynaqlarına həsr edilib. Kitabda diqqəti cəlb edən ilk cəhət bu geniş mövzunun məhz nəzəri problem, ədəbi prosesin mahiyyəti, bədii fikrin təkamülü ilə bağlı konseptual məsələ kimi işlənməsidir. Genetik poetikanın özünü orijinal metodik prinsip kimi əsaslandırmağa müvəffəq olan Asif Hacıyev mövzu ilə bağlı yeni nəzəri və tarixi-tipoloji konsepsiya irəli sürə bilmişdir. Tədqiqatın nəzəri yeniliyi ilk növbədə bədii əsərə, ümumən mətn poetikasına münasibətdə özünü biruzə verir. Monoqrafiyada belə bir maraqlı fikir əsaslandırılır ki, bədii əsər yalnız həyati məzmun və müəllif münasibətindən deyil, həm də poetik ənənə, semiotik mənada bədii dil semantikasından yaranır. Yəni poetik ənənə, bədii dil hər bir əsərdə mühüm yaradıclıq amili, ədəbi janrın əsasında duran, əbədi mənalar daşıyan estetik yaddaşdır. Monoqrafiyada müasir nəsrin mif və folklor genezisi məhz bu baxımdan – poetik təfəkkürlə, janr yaddaşıyla bağlı müstəqil yaradıcılıq prinsipi şəklində öyrənilir. Müəllif göstərir ki, bir çox müasir ədəbi janrların əsasında universal qavrayış tipləri, arxetip mənalar, ədəbi obraz və konfliktlər durur. Bu anlayışların müasir nəsr poetikasının bütün səviyyələrində təzahür etdiyini vurğulayan Asif Hacıyev əsas diqqətini müəllif təfəkkürü, bədii sistem və janr problemlərinə yönəldir. Müasir nəsrin mif-folklor qaynaqlarından gələn universal tipologiyasını açmaq üçün Asif Hacıyev konkret olaraq təhkiyə və obraz, süjet və kompozisiya, xronotop və janr kimi mühüm poetik kateqoriyaları tədqiqə cəlb edir. Bu mühüm anlayışların quruluş və funksional cəhətləri haqqında mülahizələr səhih poetik təhlildən doğduğu üçün elmi sanbalı və genişliyi ilə seçilir. Monoqrafiyadakı ümumiləşdirmələrin əksəri həm ədəbiyyatşünaslıq, həm də folklorşünaslıq baxımından əhəmiyyətlidir. Belə ki, Asif Hacıyev ilk növbədə ümumən epik təfəkkürün, təkamül qanunauyğunluqları, nəsrin tarixi tipologiyası, ənənə və varisliklə bağlı məsələləri önə çəkir.
         Monoqrafiyada mif-folklor ənənəsinin müasir dövrdə aktuallaşmasının mədəni-estetik səbəbləri, şifahi ənənənin çağdaş nəsrdə rolu hərtərəfli tədqiq edilmişdir. Türk mifoloji sisteminə xas keyfiyyətlər, qədim təbiət kultları, ənənəvi süjet tipləri və personajlar haqqında mülahizələr elmi silqəti ilə diqqəti cəlb edir. Əsərin nəzəri dəyərini artıran cəhətlərdən biri də budur ki, müəllif yalnız etnik faktlarla kifayətlənməmiş, Azərbaycan, qırğız, özbək mətnləri ilə yanaşı, rus, gürcü, abxaz ədəbi ənənəsindən də qaynaqlanmışdır. Bu xalqların müasir nəsrindən folklor ənənəsi statik material deyil, universal qavrayış prinsipi, müasir mədəniyyəti, təfəkkürü tamamlayan əbədi dəyərlər məcmusu tərzində tədqiq olunmuşdur. Məhz buna görə də kitabda müasir yazılı ədəbiyyatla bərabər yeni dövrün şifahi nəsri də xüsusi bədii hadisə, ədəbi prosesin orijinal bir qolu kimi araşdırılmışdır. Axısqa türklərinin folkloru əsasında işlənmiş bu hissədə Asif Hacıyev özünün əvvəllər toplayıb çap etdirdiyi folklor materiallarına əsaslanmışdır. Ümumiyyətlə, monoqrafiya faktik ədəbi materialın genişliyi ilə seçilir: müasir Azərbaycan nəsri tədqiqatın əsasını təşkil etsə də, dediyimiz kimi, burada bir çox xalqların – etnik, mədəni, tarixi əlaqələrlə bir-birinə bağlı xalqların ədəbiyyatdan nümunələr müqayisəli təhlil olunmuşdur. Müəllif bütün bu ədəbi nümunələrdə mahiyyətcə yaxın məzmun çalarlarını və qavrayış prinsiplərini aşkarlaya bilmişdir. Asif Hacıyevin çoxmilli ədəbi prosesdə etnik və ümumbəşəri amillərin rolu, ədəbi-mədəni ənənələrin oxşar və fərqli cəhətləri haqqında fikirləri bir çox birtərəfli hökm və mübahisələrə son qoyur.
         Ümumiyyətlə polemik ruhun güclü olduğu kitabda müəllifin ədəbi materiala yeni metodik prinsiplərlə yanaşması ona ənənəvi sosioloji şərhləri təkzib etməyə, tanınmış yazıçıların əsərlərində yeni məna çalarları, əbədi simvol və duyumları üzə çıxarmağa imkan vermişdir. Ənənəvi obraz və süjetlərin, kompozisiya və janr tiplərinin monoqrafiyada verilmiş təsnifi, bu mühüm poetik anlayışların genetik əsasında duran qədim mənaların şərhi elmi baxımdan yeni və perspektivlidir. Bədii mətni vahid bir tam kimi araşdıran Asif Hacıyev hər bir ənənəvi poetik anlamın, hətta ən formal cəhətlərdən olan kompozisiya, süjet, janr ünsürlərinin də müəyyən assosiativ mənalar, simvolik semantikayla bağlılığını əsaslandırmışdır. Bu baxımdan müəllif obrazının mahiyyəti və tipləri, kompozisiya, süjet, janr invariantları, zaman və məkan konsepsiyası haqqında fikirlər filologiyamızda yeni söz kimi qeyd oluna bilər.
         Kitabda mif və folklor ənənəsinin müasir nəsrdə istifadəsi yolları, arxaik poetikanın funksional dairəsi, eyni dövrə xas mənəvi, əxlaqi, ictimai kolliziyalarla uyarlığı, müasir insanın xarakterini əsrimizin ziddiyyətlərini açmaqda imkanları geniş şərh olunmuşdur. Müəllifin son dərəcə maraqlı nəticələrindən biri budur ki, şifahi ənənə müasir bədii təfəkkürə etnik özünəməxsusluq, milli orijinallıq gətirməklə yanaşı, həm də və ilk növbədə müasir mədəniyyəti birləşdirən, universal məhvərə bağlayan, ümumbəşəri məzmunu gücləndirən qüvvə kimi çıxış edir. Eyni zamanda, keçmiş sovet məkanında, 70-80-cı illərdə mif-folklor ənənəsinin bədii, ümumən ictimai təfəkkürün demokratikləşməsində, humanist meyarlarla zənginləşməsində rolu da göstərilmişdir. Asif Hacıyev haqlı olaraq təsdiq edir ki, bu illər nəsrinin fəlsəfi məzmun, analitik baxış, təfəkkür polifonizmi, dil və üslub çevikliyi qazanmasında şifahi ənənədən istifadənin xüsusi əhəmiyyəti olub.
         Monoqrafiya bu illərdə bir çox keçmiş sovet xalqlarının ədəbiyyatında formalaşmış mifo-simvolik, lirik nəsr xalq yaradıcılığına əsaslanan xüsusi üslubi meyl kimi təqdim olunur.
         Folklorşünaslığımızı və ədəbiyyatşünaslığımızı yeni metod və konseptual fikirlərlə zənginləşdirən, şifahi ənənə və çağdaş nəsrin dialektikası haqqında dolğun təsəvvür yaradan bu sanballı tədqiqat filologiyamızın, xüsusən tarixi poetikamızın müasir inkişaf meyllərindən xəbər verir.
 
 
Nizami Cəfərov
Filologiya elmləri doktoru,
professor      
“Mütərcim”, 3, 1997 



 
Поэтика прозы
 
Художественная литерату­ра, как классическая, так и сов­ременная, долгое время изуча­лась в нашем литературоведе­нии как выражение обществен­ной среды, т. е. в социологи­ческом плане. С этой точки зре­ния исследователей привлека­ли два аспекта - отражение ис­торических событий в литера­туре и функции искусства слова в обществе. Вместе с тем лите­ратура является относительно самостоятельным эстетическим феноменом, связанным с веч­ными духовными ценностями. Поэтому в литературном произ­ведении можно находить про­явления этнического ментали­тета, обшечеловеческих катего­рий и важнейших архетипов че­ловеческого сознания. Все эти мотивы входят в современную литературу преимущественно через устную традицию, мифо­логическое, мышление и фоль­клор и таким образом, состав­ляют семантическую подоснову каждого серьезного произве­дения.
Монография Асифа Гаджие-ва "Поэтика современной про­зы. Вопросы мифологического и фольклорного генезиса" пос­вящена именно этой важной проблеме - типологическим ис­токам современной прозы. Прежде всего, должны отме­тить, книга отличается теорети­ческим подходом к этой слож­ной теме. Мифо-фольклорный генезис современной прозы изучен автором в качестве кон­цептуального вопроса, связан­ного с закономерностями лите­ратурного процесса, с эволю­цией художественно-эстетичес­кой мысли. Обосновав генети- , ческую поэтику как оригиналь­ный методический принцип, Асиф Гаджиев разрабатывает совершенно новую теоретичес­кую и историко-типологическую концепцую, связанную с темой работы. Теоретическая новизна исследования проявляется уже в самом подходе к художест­венному произведению, поэти­ке текста. В монографии пред­ложена интересная мысль о том, что произведение состоит не столько из объективного со­держания и авторского отноше­ния, но и из универсальной се­мантики самой поэтической традиции, семиотического язы­ка. Таким образом,традиция и художественный язык предста­ют в виде активного творческо­го фактора, своеобразной эстетической памяти, состав­ляющей смысловую основу прозаических жанров. В ре­зультате мифо-фольклорная традиция в современной прозе рассматривается как самостоя­тельный творческий принцип, пронизывающий всю структуру произведений. Изучая универ­сальные принципы поэтическо­го мышления, архетипические смыслы, вечные образы и конфликты, автор основное внимание уделяет их выраже­нию через образную структуру, поэтическую систему и жанро­вую целостность. В работе де­тально изучены мифологизм и фольклоризм таких важных поэ­тических категорий, как повест­вование и образ, сюжет и ком­позиция, хронотоп и жанр. На­учные суждения' и обобщения автора, вытекающие из скрупу­лезного анализа, имеют важное значение с точки зрения фоль­клористики и литературоведе­ния. Дело в том, что Асиф Гад­жиев выдвигает на первый план общетипологические вопросы, относящиеся к своеобразию эпического мышления вообще, исторической поэтики прозы, преемственности художествен­ной эволюции.
В монографии выявлены культурно-эстетические пред­посылки актуализации мифа и фольклора в современный пе­риод, роль устной традиции в развитии современной прозы. Особое значение, на наш взгляд, имеют мысли автора об особенностях тюркской мифо­логической системы, о древних природных культах, традицион­ных сюжетах и персонажах. Теоретическая значимость ра­боты усиливается также тем, что автор не ограничивается лишь материалами отечествен­ной литературы, в монографии привлечены к сравнительному анализу произведения извест­ных русских, киргизских, уз­бекских, грузинских писателей. Фольклорная традиция в совре­менной прозе этих народов, ут­верждает автор, предстает важным творческим принци­пом, обогащающим современ­ную культуру вечными й обще­человеческими ценностями.
Новизна методики позволя­ет автору находить совершенно новые, недоступные традици­онным школам, смысловые гра­ни во многих произведениях известных писателей. Рассмат­ривая произведение в виде жи­вой и многогранной целостное-ти.Асиф Гаджиев убедительно доказывает семантичность каж­дого поэтического элемента текста. Рассуждения и выводы автора о сущности и типологии образа автора, композиции и жанровой целостности, прос­транственно - временной орга­низации текста значительно обогащают азербайджанскую филологию и является новым словом в отечественном лите­ратуроведении.
Мифо-фольклорные тради­ции, заключает автор, в прозе бывших советских народов 70-80-х гг. служили демократиза­ции эстетического сознания, обогащали литературу гуманис­тическими идеалами и общече­ловеческими ценностями, спо­собствовали развитию анализ тического подхода к жизни и полифонизма мышления. Поэ­тому мифо-символическая про­за считается автором особым стилевым течением, противос­тоящим догматическому соце-реализму.
Монография Асифа Гаджие-ва, несомненно, является серь­езным научным трудом, обога­щающим фольклористику и ли­тературоведение новыми кон­цептуальными идеями и свиде­тельствует о современных тен­денциях развития отечествен­ной филологии.
 

Низами ДЖАФАРОВ,
доктор филологических наук,
профессор.
1997
“Azərbaycan müəllimi”, 7 avqust 1997
    
 
       
Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?
Ücretsiz kaydol