Nizami Cəfərov
Nəsrin poetikası
Ümumən ədəbiyyatımız, xüsusən də müasir nəsr uzun müddət ictimai mühitin təzahürü, yəni əslində sosial yönümdən öyrənilmişdir. Bu baxımdan araşdırıcıları iki cəhət – tarixi hadisələrin ədəbiyyatda əksi və ədəbiyyatın cəmiyyətdə qazandığı funksionallıq cəlb etmişdir. Ancaq bunlarla yanaşı, ədəbiyyat həm də tarix və cəmiyyətdən müstəqim asılı olmayan, insanın əzəli və əbədi keyfiyyətləri ilə bağlı müstəqil estetik fenomendir. Buna görə bədii əsərdə bütövlükdə etnik dünya duyumunun, ümumbəşəri və əbədi hisslərin, mühüm qavrayış arxetiplərinin izlərini aşkarlamaq olar. Bu əbədi motivlər müasir ədəbiyyata birbaşa deyil, şifahi ənənə, mifik düşüncə və folklor vasitəsilə daxil olur və hər bir ciddi əsərin dərin semantikasını təşkil edir.
Asif Hacıyevin “Mütərcim” nəşriyyatı tərəfindən nəşr edilmiş “Müasir nəsrin poetikası. Mifoloji və folklor genezisi məsələləri” adlı monoqrafiyası bu mühüm problemə - çağdaş nəşrin tipoloji qaynaqlarına həsr edilib. Kitabda diqqəti cəlb edən ilk cəhət bu geniş mövzunun məhz nəzəri problem, ədəbi prosesin mahiyyəti, bədii fikrin təkamülü ilə bağlı konseptual məsələ kimi işlənməsidir. Genetik poetikanın özünü orijinal metodik prinsip kimi əsaslandırmağa müvəffəq olan Asif Hacıyev mövzu ilə bağlı yeni nəzəri və tarixi-tipoloji konsepsiya irəli sürə bilmişdir. Tədqiqatın nəzəri yeniliyi ilk növbədə bədii əsərə, ümumən mətn poetikasına münasibətdə özünü biruzə verir. Monoqrafiyada belə bir maraqlı fikir əsaslandırılır ki, bədii əsər yalnız həyati məzmun və müəllif münasibətindən deyil, həm də poetik ənənə, semiotik mənada bədii dil semantikasından yaranır. Yəni poetik ənənə, bədii dil hər bir əsərdə mühüm yaradıclıq amili, ədəbi janrın əsasında duran, əbədi mənalar daşıyan estetik yaddaşdır. Monoqrafiyada müasir nəsrin mif və folklor genezisi məhz bu baxımdan – poetik təfəkkürlə, janr yaddaşıyla bağlı müstəqil yaradıcılıq prinsipi şəklində öyrənilir. Müəllif göstərir ki, bir çox müasir ədəbi janrların əsasında universal qavrayış tipləri, arxetip mənalar, ədəbi obraz və konfliktlər durur. Bu anlayışların müasir nəsr poetikasının bütün səviyyələrində təzahür etdiyini vurğulayan Asif Hacıyev əsas diqqətini müəllif təfəkkürü, bədii sistem və janr problemlərinə yönəldir. Müasir nəsrin mif-folklor qaynaqlarından gələn universal tipologiyasını açmaq üçün Asif Hacıyev konkret olaraq təhkiyə və obraz, süjet və kompozisiya, xronotop və janr kimi mühüm poetik kateqoriyaları tədqiqə cəlb edir. Bu mühüm anlayışların quruluş və funksional cəhətləri haqqında mülahizələr səhih poetik təhlildən doğduğu üçün elmi sanbalı və genişliyi ilə seçilir. Monoqrafiyadakı ümumiləşdirmələrin əksəri həm ədəbiyyatşünaslıq, həm də folklorşünaslıq baxımından əhəmiyyətlidir. Belə ki, Asif Hacıyev ilk növbədə ümumən epik təfəkkürün, təkamül qanunauyğunluqları, nəsrin tarixi tipologiyası, ənənə və varisliklə bağlı məsələləri önə çəkir.
Monoqrafiyada mif-folklor ənənəsinin müasir dövrdə aktuallaşmasının mədəni-estetik səbəbləri, şifahi ənənənin çağdaş nəsrdə rolu hərtərəfli tədqiq edilmişdir. Türk mifoloji sisteminə xas keyfiyyətlər, qədim təbiət kultları, ənənəvi süjet tipləri və personajlar haqqında mülahizələr elmi silqəti ilə diqqəti cəlb edir. Əsərin nəzəri dəyərini artıran cəhətlərdən biri də budur ki, müəllif yalnız etnik faktlarla kifayətlənməmiş, Azərbaycan, qırğız, özbək mətnləri ilə yanaşı, rus, gürcü, abxaz ədəbi ənənəsindən də qaynaqlanmışdır. Bu xalqların müasir nəsrindən folklor ənənəsi statik material deyil, universal qavrayış prinsipi, müasir mədəniyyəti, təfəkkürü tamamlayan əbədi dəyərlər məcmusu tərzində tədqiq olunmuşdur. Məhz buna görə də kitabda müasir yazılı ədəbiyyatla bərabər yeni dövrün şifahi nəsri də xüsusi bədii hadisə, ədəbi prosesin orijinal bir qolu kimi araşdırılmışdır. Axısqa türklərinin folkloru əsasında işlənmiş bu hissədə Asif Hacıyev özünün əvvəllər toplayıb çap etdirdiyi folklor materiallarına əsaslanmışdır. Ümumiyyətlə, monoqrafiya faktik ədəbi materialın genişliyi ilə seçilir: müasir Azərbaycan nəsri tədqiqatın əsasını təşkil etsə də, dediyimiz kimi, burada bir çox xalqların – etnik, mədəni, tarixi əlaqələrlə bir-birinə bağlı xalqların ədəbiyyatdan nümunələr müqayisəli təhlil olunmuşdur. Müəllif bütün bu ədəbi nümunələrdə mahiyyətcə yaxın məzmun çalarlarını və qavrayış prinsiplərini aşkarlaya bilmişdir. Asif Hacıyevin çoxmilli ədəbi prosesdə etnik və ümumbəşəri amillərin rolu, ədəbi-mədəni ənənələrin oxşar və fərqli cəhətləri haqqında fikirləri bir çox birtərəfli hökm və mübahisələrə son qoyur.
Ümumiyyətlə polemik ruhun güclü olduğu kitabda müəllifin ədəbi materiala yeni metodik prinsiplərlə yanaşması ona ənənəvi sosioloji şərhləri təkzib etməyə, tanınmış yazıçıların əsərlərində yeni məna çalarları, əbədi simvol və duyumları üzə çıxarmağa imkan vermişdir. Ənənəvi obraz və süjetlərin, kompozisiya və janr tiplərinin monoqrafiyada verilmiş təsnifi, bu mühüm poetik anlayışların genetik əsasında duran qədim mənaların şərhi elmi baxımdan yeni və perspektivlidir. Bədii mətni vahid bir tam kimi araşdıran Asif Hacıyev hər bir ənənəvi poetik anlamın, hətta ən formal cəhətlərdən olan kompozisiya, süjet, janr ünsürlərinin də müəyyən assosiativ mənalar, simvolik semantikayla bağlılığını əsaslandırmışdır. Bu baxımdan müəllif obrazının mahiyyəti və tipləri, kompozisiya, süjet, janr invariantları, zaman və məkan konsepsiyası haqqında fikirlər filologiyamızda yeni söz kimi qeyd oluna bilər.
Kitabda mif və folklor ənənəsinin müasir nəsrdə istifadəsi yolları, arxaik poetikanın funksional dairəsi, eyni dövrə xas mənəvi, əxlaqi, ictimai kolliziyalarla uyarlığı, müasir insanın xarakterini əsrimizin ziddiyyətlərini açmaqda imkanları geniş şərh olunmuşdur. Müəllifin son dərəcə maraqlı nəticələrindən biri budur ki, şifahi ənənə müasir bədii təfəkkürə etnik özünəməxsusluq, milli orijinallıq gətirməklə yanaşı, həm də və ilk növbədə müasir mədəniyyəti birləşdirən, universal məhvərə bağlayan, ümumbəşəri məzmunu gücləndirən qüvvə kimi çıxış edir. Eyni zamanda, keçmiş sovet məkanında, 70-80-cı illərdə mif-folklor ənənəsinin bədii, ümumən ictimai təfəkkürün demokratikləşməsində, humanist meyarlarla zənginləşməsində rolu da göstərilmişdir. Asif Hacıyev haqlı olaraq təsdiq edir ki, bu illər nəsrinin fəlsəfi məzmun, analitik baxış, təfəkkür polifonizmi, dil və üslub çevikliyi qazanmasında şifahi ənənədən istifadənin xüsusi əhəmiyyəti olub.
Monoqrafiya bu illərdə bir çox keçmiş sovet xalqlarının ədəbiyyatında formalaşmış mifo-simvolik, lirik nəsr xalq yaradıcılığına əsaslanan xüsusi üslubi meyl kimi təqdim olunur.
Folklorşünaslığımızı və ədəbiyyatşünaslığımızı yeni metod və konseptual fikirlərlə zənginləşdirən, şifahi ənənə və çağdaş nəsrin dialektikası haqqında dolğun təsəvvür yaradan bu sanballı tədqiqat filologiyamızın, xüsusən tarixi poetikamızın müasir inkişaf meyllərindən xəbər verir.
Nizami Cəfərov
Filologiya elmləri doktoru,
professor
“Mütərcim”, 3, 1997
Filologiya elmləri doktoru,
professor
“Mütərcim”, 3, 1997
Поэтика прозы
Художественная литература, как классическая, так и современная, долгое время изучалась в нашем литературоведении как выражение общественной среды, т. е. в социологическом плане. С этой точки зрения исследователей привлекали два аспекта - отражение исторических событий в литературе и функции искусства слова в обществе. Вместе с тем литература является относительно самостоятельным эстетическим феноменом, связанным с вечными духовными ценностями. Поэтому в литературном произведении можно находить проявления этнического менталитета, обшечеловеческих категорий и важнейших архетипов человеческого сознания. Все эти мотивы входят в современную литературу преимущественно через устную традицию, мифологическое, мышление и фольклор и таким образом, составляют семантическую подоснову каждого серьезного произведения.
Монография Асифа Гаджие-ва "Поэтика современной прозы. Вопросы мифологического и фольклорного генезиса" посвящена именно этой важной проблеме - типологическим истокам современной прозы. Прежде всего, должны отметить, книга отличается теоретическим подходом к этой сложной теме. Мифо-фольклорный генезис современной прозы изучен автором в качестве концептуального вопроса, связанного с закономерностями литературного процесса, с эволюцией художественно-эстетической мысли. Обосновав генети- , ческую поэтику как оригинальный методический принцип, Асиф Гаджиев разрабатывает совершенно новую теоретическую и историко-типологическую концепцую, связанную с темой работы. Теоретическая новизна исследования проявляется уже в самом подходе к художественному произведению, поэтике текста. В монографии предложена интересная мысль о том, что произведение состоит не столько из объективного содержания и авторского отношения, но и из универсальной семантики самой поэтической традиции, семиотического языка. Таким образом,традиция и художественный язык предстают в виде активного творческого фактора, своеобразной эстетической памяти, составляющей смысловую основу прозаических жанров. В результате мифо-фольклорная традиция в современной прозе рассматривается как самостоятельный творческий принцип, пронизывающий всю структуру произведений. Изучая универсальные принципы поэтического мышления, архетипические смыслы, вечные образы и конфликты, автор основное внимание уделяет их выражению через образную структуру, поэтическую систему и жанровую целостность. В работе детально изучены мифологизм и фольклоризм таких важных поэтических категорий, как повествование и образ, сюжет и композиция, хронотоп и жанр. Научные суждения' и обобщения автора, вытекающие из скрупулезного анализа, имеют важное значение с точки зрения фольклористики и литературоведения. Дело в том, что Асиф Гаджиев выдвигает на первый план общетипологические вопросы, относящиеся к своеобразию эпического мышления вообще, исторической поэтики прозы, преемственности художественной эволюции.
В монографии выявлены культурно-эстетические предпосылки актуализации мифа и фольклора в современный период, роль устной традиции в развитии современной прозы. Особое значение, на наш взгляд, имеют мысли автора об особенностях тюркской мифологической системы, о древних природных культах, традиционных сюжетах и персонажах. Теоретическая значимость работы усиливается также тем, что автор не ограничивается лишь материалами отечественной литературы, в монографии привлечены к сравнительному анализу произведения известных русских, киргизских, узбекских, грузинских писателей. Фольклорная традиция в современной прозе этих народов, утверждает автор, предстает важным творческим принципом, обогащающим современную культуру вечными й общечеловеческими ценностями.
Новизна методики позволяет автору находить совершенно новые, недоступные традиционным школам, смысловые грани во многих произведениях известных писателей. Рассматривая произведение в виде живой и многогранной целостное-ти.Асиф Гаджиев убедительно доказывает семантичность каждого поэтического элемента текста. Рассуждения и выводы автора о сущности и типологии образа автора, композиции и жанровой целостности, пространственно - временной организации текста значительно обогащают азербайджанскую филологию и является новым словом в отечественном литературоведении.
Мифо-фольклорные традиции, заключает автор, в прозе бывших советских народов 70-80-х гг. служили демократизации эстетического сознания, обогащали литературу гуманистическими идеалами и общечеловеческими ценностями, способствовали развитию анализ тического подхода к жизни и полифонизма мышления. Поэтому мифо-символическая проза считается автором особым стилевым течением, противостоящим догматическому соце-реализму.
Монография Асифа Гаджие-ва, несомненно, является серьезным научным трудом, обогащающим фольклористику и литературоведение новыми концептуальными идеями и свидетельствует о современных тенденциях развития отечественной филологии.
Низами ДЖАФАРОВ,
доктор филологических наук,
профессор.
1997
“Azərbaycan müəllimi”, 7 avqust 1997